Sito bata pa ak’ a bagyo panahon sa kalinaw. Sa 1981, binagyo si gingangaranan nga Dinang. Grade 5 ak’ adto. Nagpiplete kami sa ikaduha nga andana sa balay nira Mana Peping sa Sona Kwatro sa San Roque. Kadaan ngan mabaysay adto nga balay; hinimo sa kahoy a lipon ngan a salog.
Siton nga gab-i antes umabot si Dinang, nag-ugrubay kami sa am’ pangaturog. Kami nga bug-os nga pamilya: sira Nanay ngan Tatay, kami nga upat nga magburugto, ngan a amo patod nga dida sa am’ naistar.
Tulo a kwarto siton nga am’ gipipletehan nga balay. Sa butnga nga kwarto kami pamahigda. “Dihan kit’ kay ripot,” sugad ni Tatay. Ripot kay diri siya nabalandra sa kalsada ngan nasasalipdan sito tupad nga balay, a balay nira Man’ Cresen.
Sa bata pa ak’, darako ko iton pirme nga problema ku katkakaturog na. Iba a mga gab-i sadto nga mga katuigan. Tungod nga wara pa kuryente sa San Roque, a tingog la sito de-batiri nga radyo a nababatian ku gab-i na. Pagkaka-alas sais, natuko na kami pag-inurudyag sa gawas. “Panguli na kam’ kay masirom na!,” a sugad pirme ni Nanay.
Eksakto man liwat nga alas sais, nagtitikang a drama nga Zimatar, Ang Munting Prinsipe. Traynta minutos la a giutan, mayaon na liwat iba nga drama. Sini nga mga istorya sa kahanginan una ak’ nga nakabati hiunong sa kalibutan sa mga hadi ngan rayna hasta sa mga engkanto. Sa alas otso sa gab-i, nababatian sa Gabi ng Lagim a uwang sa ayam ngan gagasud sa babaye nga pareho si nakakita si makaharadok nga kiritaon. Mentras sige am’ pamati sa radyo, nagpapadayon man liwat a mga buruhaton siton nga gab-i: pangiklop, panhugas sa mga kinaunan, paglimpyo sa lamesa, panilhig sa mga nagkatagak nga mumo sa salog, ngan pag-andam para sa pangaturog. Pagpaparunga sa radyo ngan sa petromax, nagdadagkot na liwat si lampara basi himuon nga paagahan. Senyales na iton nga oras na basi kumadto na kami sa amo tagsa-tagsa nga pwesto sa am’ mga kwarto. Pagtutuko sa tingog sa radyo, nagtitikang ko na abaton a kamingaw sa kagab-ihon. Napilit sa ak’ hunahuna ito agik-ik ni Eng-Eng, sayo nga impakta sa radyo.
Gipipirit ko igpiyong a ako mga mata basi diri ak’ makakita si mga dagaw nga naupod sa mahinay nga kiwa sito kalayo sa am’ paagahan. Nasuksok ak’ sa ako manghod nga babaye ngan nagkukurumpot sa taplak basi diri ko abaton a kahaluag sa kwarto. Gitatahuban ko ak’ mga talinga sa ak’ mga kamot basi diri ko mabatian a nakakabungol nga kamingaw.
Gab-i inabot si Dinang sa San Roque. Inabat ak’ nga gipupukaw kami nira Nanay. Makusog a hangin. Masulog a taburos sa uran. Mahulos a salog nga amo kinakaturugan. Inisol kami ngan nagsuruksukay sa sayo nga parte sito kwarto. Nagdagkot si Tatay si petromax basi suwakan kami. Mahulos liwat a iba nga mga kwarto hasta a iba nga mga parte sa balay. “Didto na la kit’ puyde,” sugad ni Tatay mentras kapot niya a petromax.
Hinay-hinay kami nga nagkalusad sa hagdan ngan didto sa ubos sa mga balitang, nagbanig si Nanay. Didto na la a mamara nga dapit. Pagkatima pakagbanig, kinaturog na liwat ak’. Kinabuwasan na ak’ nahibaro nga nagkalupad a mga bubong sa am’ balay hasta a mga duso-duso nga bintana sa amo mga kwarto. Wara na ak’ pamati sa mga iristorya hiunong sa nahingadtuan sa am’ balay. Mayaon ngani bagyo, nahingangaturog ak’ si maupay. Diri ko na gipipirit igpiyong ak’ mga mata. Diri ko na gitatahuban ak’ mga talinga. Diri na ak’ nahahadok sa mga dagaw nga ako nakikit-an. Sa ak’ hunahuna, wara mapakada nga mga engkanto ngan impakta kay ada man sa am’ tupad si Nanay ngan si Tatay.
Ku kan-o man ak’ nagkayaon buot, doon man liwat ak’ diri na matigamanon sa mga ngaran sa bagyo. Tungod ada nga iba a ako mga prayoridad sini nga mga katuigan.
Sito na-eskwela ak’ sa high school ngan college, a bagyo panahon sa pagmuok ngan paghinigda magikulop. Diri kinahanglan sumulod sa klase ngan magbinaktas tikang sa boarding house sa Seaside Drive ngadto sa ULHS sa UEP (University of Eastern Philippines). Sa sayo o duha ka adlaw nga mayaon bagyo, nakakapahuway ak’ paghinulat tricycle sa kanto sa Avenida Veteranos ngan Salazar Streets tikadto sa UP Tacloban.
Sini nga ako edad naabri a ako hunahuna nga a sinemana o binulan nga allowance, puyde ngay-an maghalaba a kinabuhi tungod sa bagyo. Mayaon ak’ sadto board mates nga magbugto: sira Mana Villa ngan Mana Hera. Sa kanra ak’ nahibaro si mga teknik pagpaiha sa allowance. Pananglitan, a bugas bisan la ditoy, ku sinasabwan si damo nga tubig, nagdadaramo. Nahihimo nga lugaw. Sanglit nag-iiha a kunsumo sa bugas ngan maihaiha a naaabot sa kwarta. Ku mayaon extra nga budget, gibubutangan namo ini si tabliya ngan asukar. Nahihimo nga sampurado. Sira Mana Villa ngan Mana Hera liwat a nagtutdo sa ak’ nga lain sa gatas, mayaon pa puyde igsakot sa sampurado. “Ato lunupan,” a kanra tutdo sa ak’. Ungod gud man: masaputok ngan mas marasa a sampurado nga may lunop. Sanglit, nagin paborito ko ini labi na ku bagyo.
Sa 1999, sito bag-o ak’ nga inasaw-an, nag-istar ak’ sa sa sayo nga sitio sa Leyte. Harani ini sa bukid. Mga sayo si tunga ka kilometro a gibabaktas tikang sa sigad. Community organizer a ako padis, sanglit kinahanglan harani siya sa mga parag-uma. Nagplite kami si sayo nga balay harani sa salog. Sa Tubod River. Ku diri kat-uuran, mamara iton nga salog kay gigagamit a tubig nga patubig sa mga pasakay sa mga higripid nga mga baryo.
Mayaon duha nga mga piguot nga kwarto adto nga balay. Ngan tungod nga digtoy ito mga kwarto, diri puyde higdaan si duha ka tawo. Sanglit, sa sala kami pangangaturog. Nalungon sa am’ a sayo nga ulitawohay nga bata: wara na siya kag-anak ngan kami a nagpapaeskwela sa kanya sa high school. Sa sayo nga kwarto siya nakaturog. Wara sada a kanya kwarto sanglit makikit-an ngan mababatian a bisan nano nga karasikas sa sala. Tungod sini, inihap ngan kalkulado a amo mga kiwa.
Ku bagyo, nawawara ak’ kaaaluhon. Makiwa sa sala sugad sa kakiwa sa mga paklang sa kalubihan nga nagrurumbay sa gawas sa balay. Maliya sugad sa kaliya sa pagbunok sa uran ngaon sa bubong ngan sa paghagunos sa tubig sa Tubod River.
Nahalin a ako pamahungpahong sito nagin iroy ak’. Diri na a ako kalugaringon a ako giuuna ku bagyo.
Sito 2013, gibantog nga mayaon tiabot nga gikukusugi nga bagyo sa Leyte ngan Samar. Higara na ak’ sa mga bagyo kay mao ini a ako gidak-an. Kudi iba kuno si Yolanda. Diri kuno ini yano nga bagyo. Kalmado a langit ngan masudang sa Baybay sayo ka adlaw antes dumatong si Yolanda.
Sa mga alas singko sa aga sa Nobyembre 8, nagtikang na umuran ngan humangin. Mahinay ngun-a hasta nga nagtitikakusog. Pareho si nabuylo sa gawas basi uy-ugon a bug-os nga bilding sa apartment. Nagsari ak’ mag-abri sa bintana basi imdan a nahinanabo sa gawas kudi diri ko haros maabri a jalousies tungod nga gitatapo ini si makusog nga hangin. “Nanay, ayaw lagi pangabli!,” sugad sa ako anak nga walo ka tuig a edad. Pakaabri ko gihapon sa bintana, nakabati pa ak sa pagragaak sa lubi nga nakada sa atubangan sa am’ apartment. Natumba ini. Nautod liwat a dako nga sanga sa kahoy nga Talisay dapit sa tuo sa am’ yunit ngan nahurag harani sa kwarto. Sa luyo, mahiwarang na a bawbaw nga parte sa duha nga apartment – wara na bubong.
Antes a Yolanda, amo kahuna nga diri kami mauurawhan sa bagyo tungod nga maupay a nahimumutangan sa apartment ku diin kami naistar: ada ini sa sulod sa university campus nga maupay a drainage system, daramo a mga tanom nga mga kahoy sa campus nga nagsisirbe tahub kontra sa magkusog nga hangin, a Dagat sa Camotes nga harani sa eskwelahan diri naatubang sa Dagat Pasipiko, ngan ada ini natatago sa ilarom sa Mt. Pangasugan nga kinukunsiderar nga kaapi sa mga nahibibilin nga kagurangan sa Leyte. Kudi siton nga adlaw, nagkakasulod a tubig sa magkadurudilain nga direksyon – sa bubong, sa lipon, sa bintana, sa purtahan. Tungod nga pareho si gikukurumos ngan gibibirikis am’ palibot, wara gud kalikayi nga manhunahuna ak’ nga mao na adto a katapusan sa kalibutan. “Paiimos ini nga bagyo,” mao a nakadi sa ak’ hunahuna. Wara iba nga bagyo nga puyde ikumpara ka Yolanda. Bisan pa si Dinang.
Ku nahitabo a sugad kakusog nga bagyo sito burobata pa ak’ iba gud ada a ako aabaton. Tingali hiniyok pa ak’. Ku sadto pagmakakaturog la a ako dupot, diri na yana. Ku sadto paghikakaon la si sampurado a ako hunahuna, iba na yana. Ku sadto kupkupay la a ako ruyag, diri na yana. Mentras sige a pagkinurukuso ni Yolanda sa gawas, ako gihangkupan si Gasa, a ako anak. Kuot nga hangkop. Ngan maiha.
